ਰੂਹ ਰਜ਼ਾ.

ਉਹ ਦਿਨ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਸੀ- ਨੀਲੀ ਧੁੰਦ, ਬੀਤੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਤੇ ਗੀਤਾਂ ਦਾ ਦਿਨ। ਮੈਂ ਦੁਪਹਿਰ ਭਰ ਆਪਣੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਬੈਠਾ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਪੁਰਾਣੇ ਰਿਕਾਰਡ ਸੁਣਦਾ ਰਿਹਾ। ਹਰ ਪਾਸੇ ਚਾਨਣ ਨਾਲੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹਨ੍ਹੇਰਾ ਸੀ ਅਤੇ ਮੈਂ ਬੈਠਾ-ਬੈਠਾ ਉਸ ਗਾਣੇ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ, ਜੋ ਇਕ ਵਾਰ ਮੈਂ ਬੱਸ ਵਿਚ ਇਕ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਸੁਣਾਇਆ ਸੀ। ਕੁਝ ਪਲ਼ਾਂ ਲਈ ਅਸੀਂ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਮੁਹੱਬਤ ਕਰਨ ਲੱਗੇ ਸੀ। ਟੋਪੇਕਾ ਪਹੁੰਚਦਿਆਂ ਹੀ ਉਹ ਬੱਸ ਵਿਚੋਂ ਉਤਰ ਗਈ ਅਤੇ ਫਿਰ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਦੇਖਿਆ। ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਚੁੰਮਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਰੋ ਰਹੀ ਸੀ। ਮੁਹੱਬਤ ਦੀ ਬੇਵੱਸ ਪੀੜ ਨਾਲ ਮੈਂ ਟੁੱਟ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਅਗਸਤ ਦੀ ਜਵਾਨ ਰਾਤ ਸੀ ਅਤੇ ਮੈਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ’ਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਨਿਊਯਾਰਕ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਰਸਤੇ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ ਅਤੇ ਮੈਂ ਆਪਣੇ। ਅੱਜ ਧੁੰਦ ਦੀ ਇਸ ਸੁੰਨੀ ਦੁਪਹਿਰ ਨੂੰ ਮੈਂ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਬੈਠਾ-ਬੈਠਾ ਇਹੀ ਸੋਚਦਾ ਰਿਹਾ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਕੋਈ ਇਕ ਰਾਹ ਫੜ੍ਹ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰ ਦੂਜੇ ਰਾਹਾਂ ’ਤੇ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ; ਹਰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਆਪਣਾ ਅਲੱਗ ਰਾਹ ਹੈ ਅਤੇ ਹਰ ਘੜੀ ਕਿਤੇ ਨਾ ਕਿਤੇ ਕੋਈ ਨੌਜਵਾਨ ਮਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕੁਝ ਲੋਕ ਰਾਹ ਤੈਅ ਕਰਦੇ ਕਰਦੇ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਕਹਿਣ ਨੂੰ ਇਹ ਦੁਨੀਆਂ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਹੋ ਗਈ ਪਰ ਇਸ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ’ਚ ਜੇ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਦੁਬਾਰਾ ਮਿਲਣਾ ਨਾ ਹੋ ਸਕੇ ਤਾਂ ਫਿਰ ਕਦੀ ਮਿਲਣਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਵਾਪਿ...

 

ਬੈਠ। ਲੰਬਾ ਸਾਹ ਖਿੱਚ ਅਤੇ ਛੱਡ। ਬੰਦੂਕ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਝੀਲ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਨੰਨ੍ਹੀ ਫ਼ਰੇਬੀ ਸ਼ੀਸ਼ੀ ‘ਚ ਬੰਦ ਜ਼ਹਿਰ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਇੰਤਜ਼ਾਰ: ਹਫ਼ਤੇ ਭਰ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ: ਅਪ੍ਰੈਲ ਤੱਕ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ : ਤੂੰ ਇਸ ਤੈਅ ਕੀਤੇ ਦਿਨ ਨਹੀਂ ਮਰਨਾ ਹੈ। ਮੌਤ ਇਥੇ ਹੀ ਰਹੇਗੀ, ਤੇਰੇ ਟਾਲ-ਮਟੋਲ ਨੂੰ ਲਾਡ ਲਡਾਏਗੀ। ਮੇਰਾ ਯਕੀਨ ਮੰਨ ਉਹ ਤੇਰਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰੇਗੀ। ਉਸਦੇ ਕੋਲ ਬਹੁਤ ਵਕ਼ਤ ਹੈ। ਉਹ ਕੱਲ ਹੀ ਤੈਨੂੰ ਤਵੱਜੋ ਦੇਣ ਲੱਗ ਜਾਵੇਗੀ ਜਾਂ ਅਗਲੇ ਹਫ਼ਤੇ। ਮੌਤ ਇੱਧਰ ਹੀ ਹੇਠਾਂ ਗਲੀ ‘ਚ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ, ਬੇਹੱਦ ਨਰਮ ਸੁਭਾਅ ਦੀ ਗੁਆਂਢਣ; ਤੇਰਾ ਕਿਸੇ ਵੀ ਘੜੀ ਸਾਹਮਣਾ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਤੈਨੂੰ ਅੱਜ-ਹੁਣ ਹੀ ਮਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਰੁਕ- ਘੁੱਟਣ, ਦਰਦ ਤੇ ਤਕਲੀਫ਼ ਨਾਲ ਲੜ। ਇੱਥੇ ਰੁਕ। ਦੇਖ, ਕੱਲ ਕੀ ਖ਼ਬਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਕਬਰਾਂ ਦੀ ਹਰਿਆਲੀ ਤੇਰੇ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਦੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਭੁੱਲ ਨਾ, ਹਰਾ ਤੇਰਾ ਰੰਗ ਹੈ। ਤੂੰ ਬਸੰਤ ਹੈ। ਲੇਖਕ Gwendolyn brooks ਦੀ ਕਵਿਤਾ ‘To the Young Who Want to Die’ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦ।

(ਗੈਬਰੀਅਲ ਗਾਰਸੀਆ ਮਾਰਕੇਜ਼ ਇੱਕ ਮਸ਼ਹੂਰ ਕੋਲੰਬੀਅਨ ਲੇਖਕ ਅਤੇ ਪੱਤਰਕਾਰ ਸੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਜਨਮ 6 ਮਾਰਚ, 1927 ਨੂੰ ਕੋਲੰਬੀਆ ਦੇ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਕਸਬੇ ਅਰਾਕਾਟਾਕਾ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਉਸ ਨੂੰ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਲੇਖਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮਾਰਕੇਜ਼ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਨਾਵਲ ‘ਵਨ ਹੰਡਰਡ ਈਅਰਜ਼ ਆਫ ਸੋਲੀਟਿਊਡ’ ਹੈ, ਜੋ 1967 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਨਾਵਲ ਨਾਲ ਉਸ ਨੂੰ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਹਾਸਿਲ ਹੋਈ ਅਤੇ 1982 ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਨੋਬਲ ਪੁਰਸਕਾਰ ਮਿਲਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਲਾਤੀਨੀ ਅਮਰੀਕੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ‘ਜਾਦੂਈ ਯਥਾਰਥਵਾਦ’ (ਮੈਜਿਕ ਰੀਅਲਿਜ਼ਮ) ਸ਼ੈਲੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕੀਤਾ। ‘ਵਨ ਹੰਡਰਡ ਈਅਰਜ਼ ਆਫ ਸੋਲੀਟਿਊਡ’ ਵਾਂਗ ਉਸਦੀ ਇਹ ਕਹਾਣੀ ‘ਅਗਸਤ ਦੇ ਪ੍ਰੇਤ’ ਵੀ ਜਾਦੂਈ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਹੈ, ਇਸ ਨੂੰ ਹਿੰਦੀ ਵਿਚ ਸੁਸ਼ਾਂਤ ਸੁਪ੍ਰਿਆ ਨੇ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤਾ ਹੈ।) ਦੁਪਿਹਰ ਤੋਂ ਕੁਝ ਚਿਰ ਪਹਿਲਾਂ ਅਸੀਂ ਅਰੇਜੋ ਪਹੁੰਚ ਗਏ, ਅਸੀਂ ਦੋ ਘੰਟਿਆਂ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਸਮਾਂ ਪੁਨਰ-ਉਥਾਨ ਵੇਲੇ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਮਹਿਲ ਨੂੰ ਲੱਭਦਿਆਂ ਬਿਤਾ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸਨੂੰ ਹਾਲ ’ਚ ਹੀ ਵੇਨੇਜੁਏਲਾ ਦੇ ਲੇਖਕ ਮਿਗੁਏਲ ਓਤੇਰੋ ਸਿਲਵਾ ਨੇ ਖ਼ਰੀਦਿਆ ਸੀ, ਜੋ ਬਹੁਤ ਹੀ ਰਮਣੀਕ ਤੇ ਦਿਹਾਤੀ ਇਲਾਕੇ ’ਚ ਸੀ । ਉਹ ਅਗਸਤ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਦਿਨਾਂ ਦਾ ਬੇਹੱਦ ਝੁਲਸਾਉਣ ਤੇ ਚਹਿਲ-ਪਹਿਲ ਵਾਲਾ ਐਤਵਾਰ ਸੀ। ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਨਾਲ ਭਰੀਆਂ ਗਲੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿ...

[ਤਸਵੀਰ: ਪਿੰਟਰਸਟ ਤੋਂ] ਉਸਦੀ ਅੱਖ ‘ਚ ਗੋਲੀ ਮਾਰੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਵੀ ਇਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰੀ ਨਹੀਂ ਸੀ. ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਗੱਲ ਇਕ ਮੈਡੀਕਲ ਰਿਪੋਰਟ ‘ਚ ਲਿਖੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਐਫਆਈਆਰ ਵੀ ਇਸੇ ਤੱਥ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਹੋਣੀ ਸੀ. ਉਸਨੂੰ ਪੋਇੰਟ-ਬਲੈਂਕ ਰੇਂਜ ਨਾਲ ਗੋਲੀ ਮਾਰੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਚਿਹਰੇ ਦੀ ਬੁਰੀ ਹਾਲਤ ਦੇਖ ਕੇ ਇਹ ਦੱਸਣਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਨਹੀਂ ਸੀ. ਪਰ ਅਜਿਹਾ ਕੋਈ ਬਿਆਨ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਜੋ ਇਹ ਸਾਫ਼ ਸਾਫ਼ ਕਹਿੰਦਾ, ਦੂਜੀ ਗੱਲ ਇਹ ਕਿ ਦੂਰੀ ਕਿੰਨੀ ਸੀ ਇਹ ਪਤਾ ਕਰਨ ਲਈ ਜਖ਼ਮ ਦੀ ਕੋਈ ਮੈਡੀਕਲ ਜਾਂਚ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ਸੀ. ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਗੱਲਾਂ ਹੀ ਹੁਣ (ਵਾਰਦਾਤ ਨੂੰ ਹੋਇਆ ਕੁਝ ਮਹੀਨੇ ਬੀਤ ਚੁੱਕੇ ਸਨ) ਸਥਾਪਿਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਸਨ, ਇਸ ਲਈ ਐਫਆਈਆਰ ਲਿਖਣਵਾਲੇ ਨੇ ਇਸ ਤੱਥ ਨੂੰ ਹਟਾ ਦੇਣਾ ਵਾਜਿਬ ਸਮਝਿਆ ਕਿ ਉਸੇ ਪੋਇੰਟ-ਬਲੈਂਕ ਰੇਂਜ ਨਾਲ ਅੱਖ 'ਚ ਗੋਲੀ ਮਾਰੀ ਗਈ ਸੀ. ਜਦੋਂ ਉਸਨੂੰ ਅਨਿਸ਼ਚਿਤ ਜਿਹੀ ਦੂਰੀ ਤੋਂ ਅੱਖ 'ਚ ਗੋਲੀ ਮਾਰੀ ਗਈ ਸੀ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਘਰ ਦੇ ਬਹੁਤ ਨੇੜੇ ਸੀ, ਪਰ ਆਪਣੇ ਘਰ ਦੇ ਏਨਾ ਨੇੜੇ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਹਮਲਾ ਹੋਣ ਦੀ ਗੱਲ ਤੋਂ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਸਾਫ਼ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਤੱਥ ਨੂੰ ਹਟਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਐਫਆਈਆਰ ਨੇ ਇਹ ਤਰੀਕਾ ਲੱਭ ਲਿਆ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਅੱਖ 'ਚ ਗੋਲੀ ਉਸ ਜਗਾ ਤੋਂ ਮਾਰੀ ਗਈ ਸੀ, ਜੋ ਉਸਦੇ ਘਰ ਤੋਂ ਲਗਭਗ ਅੱਧਾ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਸੀ. ਇਕ ਅਨਿਸ਼ਚਿਤ ਜਿਹੀ ਦੂਰੀ ਤੋਂ ਗੋਲੀ ...

  ਇਤਿਹਾਸ ਗਵਾਹ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ 1857 ਵਿਚ ਝਾਂਸੀ ਦੀ ਰਾਣੀ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਹਿਲਾ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਉਸੇ ਵਕਤ 'ਚ ਹੋਈ ਇਕ ਹੋਰ ਵਿਰਾਂਗਨਾ ਉਦਾ ਦੇਵੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਅਵਧ ਰਾਜ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਖਿਲਾਫ਼ ਆਪਣੀ ਮੰਡਲੀ ਨਾਲ ਬਗ਼ਾਵਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ 16 ਨਵੰਬਰ 1857 ਨੂੰ ਹੋਈ ਸਿਕੰਦਰ ਬਾਗ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਲਗਭਗ 32 ਬਰਤਾਨਵੀ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦੇ ਘਾਟ ਉਤਾਰ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣਨ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੇ ਮਹਾਨ ਯੋਧਿਆਂ ਵਿਚ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਕੀ ਭੂਮਿਕਾ ਰਹੀ ਹੈ।  ਅਸੀਂ ਅੱਜ ਤੱਕ ਸਕੂਲੀ-ਪਾਠ ਪੁਸਤਕਾਂ ਵਿਚ ਹੋਰ ਮਹਾਨ ਯੋਧਿਆਂ ਬਾਰੇ ਪੜ੍ਹਦੇ ਆਏ ਹਾਂ, ਪਰ ਉਦਾ ਦੇਵੀ ਬਾਰੇ ਸਾਨੂੰ ਕਿਤੇ ਵੀ ਕੁਝ ਖ਼ਾਸ ਪੜ੍ਹਨ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਇੰਝ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦਾ ਸੰਘਰਸ਼ ਵੀ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅਣਗੋਲੇ ਨਾਇਕਾਂ ਵਾਂਗ ਹਾਸ਼ੀਆ 'ਤੇ ਰਹਿ ਗਿਆ ਹੋਵੇ। (ਤਸਵੀਰ; ਗੂਗਲ ਤੋਂ) ਉਦਾ ਦੇਵੀ ਦਾ ਜਨਮ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਅਵਧ ਵਿਚ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਤੋਂ ਹੀ ਉਹ ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਰਕਾਰ ਖਿਲਾਫ਼ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਪਨਪਦੇ ਗੁੱਸੇ ਨੂੰ ਵੇਖਦਿਆਂ ਵੱਡੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਉਹ ਪੀਲੀਭੀਤ ਦੇ ਪਾਸੀ ਤਬਕੇ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਸੀ, ਜੋ ਦਲਿਤ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਬੇਗਮ ਹਜ਼ਰਤ ਮਹਿਲ ਕੋਲ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਖਿਲਾਫ਼ ਯੁੱਧ ਲੜ੍ਹਨ ਸਬੰਧੀ ਮਦਦ ਲੈਣ ਗਈ ਅਤੇ ਬੇਗਮ ਨੇ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿਚ ਉਸਦੀ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਬਟਾਲੀਅਨ ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ ਮਦਦ ਕੀ...